Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының өтiнiшi бойынша Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 361-бабы бiрiншi және төртiншi бөлiктерiнiң конституциялылығын тексеру туралы
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң
2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 Нормативтiк қаулысы
ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 жылғы № 2 нормативтік қаулысымен осы қаулының жекелеген ережелері алып тасталынды.
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi, Төраға И.И. Рогов, Кеңес мүшелерi Н.В. Белоруков, В.А. Малиновский, А.М. Нұрмағамбетов, Ү.М. Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының өкiлi
– Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының депутаты
И.Ә. Әмiровтiң,
Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнiң өкiлi – Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнiң депутаты Н.Н. Турецкийдiң,
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң өкiлдерi – Қазақстан Республикасының Әдiлет министрi З.Я. Балиеваның және Қазақстан Республикасының Әдiлет вице-министрi Д.Р. Құсдәулетовтың,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкiлi – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық iстер жөнiндегi алқасының төрағасы Ә.Т. Жүкеновтiң,
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкiлi
– Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А.Қ. Дауылбаевтың,
Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң өкiлi – Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрiнiң орынбасары А.Ж. Шпекбаевтың,
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң өкiлi
– Адам құқықтары жөнiндегi Ұлттық орталықтың басшысы В.А. Калюжныйдың,
Қазақстанның адвокаттар одағының өкiлi – Қазақстанның адвокаттар одағының президентi Ә.Қ. Түгелдiң қатысуымен,
Өзiнiң ашық отырысында Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 361-бабының бiрiншi және төртiншi бөлiктерiн конституциялық емес деп тану туралы ұсынысын қарады.
Конституциялық iс жүргiзу материалдарын зерделеп, баяндамашы – Конституциялық Кеңестiң мүшесi Н.В. Белоруковтың хабарлауын, отырысқа қатысушылардың және сарапшының – заң ғылымдарының докторы, профессор А.А. Матюхиннiң сөйлеген сөздерiн тыңдап, сарапшылардың – Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигi, заң ғылымдарының докторы, профессор С.З. Зимановтың және Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигi, заң ғылымдарының докторы, профессор Ғ.С. Сапаргалиевтiң қорытындыларымен, сондай-ақ маманның – заң ғылымдарының докторы, профессор Е.И. Қайыржановтың қорытындысымен танысып шығып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi мынаны
АНЫҚТАДЫ:
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiне 2008 жылғы 28 қаңтарда Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының, қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететiн мекемелердегi адамдар тобының осы мекемелердiң қалыпты қызмет тәртiбiн тұрақсыздандыру не мекемелер қызметкерлерiнiң заңды қызметiне кедергi жасау мақсатында дене мүшелерiн зақымдағаны, сондай-ақ адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша не өмiрге немесе денсаулыққа қауiптi күш қолданып дәл осындай әрекеттер жасағаны үшiн қылмыстық жауаптылығын көздейтiн, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 361-бабының бiрiншi және төртiншi бөлiктерiн конституциялық емес деп тану туралы ұсынысы келiп түстi.
Ұсыныстан келiп шығатыны, Қапшағай қалалық сотының iс жүргiзуiнде бiр топ адамды Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 361-бабының төртiншi бөлiгiнде көзделген қылмысты жасағаны үшiн айыптау жөнiндегi қылмыстық iс жатыр. Сотта iстi қарау барысында қорғау тарабы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететiн мекемелердегi адамдар тобының осы мекемелердiң қалыпты қызмет тәртiбiн тұрақсыздандыру не мекемелер қызметкерлерiнiң заңды қызметiне кедергi жасау мақсатында дене мүшелерiн зақымдағаны үшiн қылмыстық жауаптылығын белгiлейтiн нормасын конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгiну жөнiнде өтiнiш мәлiмдедi. Өтiнiш авторларының пiкiрiнше, дене мүшелерiн зақымдау сотталғандардыңөзқұқықтарыменбостандықтарынмекемеәкiмшiлiгiнiң заңсыз әрекеттерiнен қорғау тәсiлi болып табылады және олардың құқық субъектiсi ретiнде танылу және өз пiкiрiн еркiн бiлдiру құқығынан келiп шығады.
Осыған байланысты, сот Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабына сәйкес қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi тоқтата тұрып, «Қазақстан Республикасы Қылмысты кодексiнiң 361-бабының бiрiншi бөлiгiн және төртiншi бөлiгiн (26.03.07 жылғы № 240 ҚР Заңының редакциясында) дене мүшелерiн зақымдағаны үшiн жауаптылыққа қатысты қолданыста Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес емес деп тану» туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгiндi.
1997 жылғы 16 шiлдедегi № 167-1 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 361-бабы бiрiншi және төртiншi бөлiктерiнiң («ҚазақстанРеспубликасыныңкейбiрзаңнамалықактiлерiнеқылмыстық- атқару жүйесi мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» 2007 жылғы 26 наурыздағы № 240-III Қазақстан Республикасы Заңының редакциясында) конституциялылығын тексерген кезде Конституциялық Кеңес мынаны негiзге алды.
1. Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы), бұл мемлекет үшiн жалпы адамзат құндылықтарының басымдығы болатынын айғақтайды (Конституциялық Кеңестiң 2001 жылғы 21 желтоқсандағы № 18/2 және 2006 жылғы 13 шiлдедегi № 4 қаулылары) және мемлекет үшiн «адамға... қамқорлық жасаудан асқан маңызды мiндет жоқ екенiн бiлдiредi (Конституциялық Кеңестiң 2007 жылғы 28 мамырдағы № 5 қаулысы)».
Негiзгi Заңның 12-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес «Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтарына кепiлдiк берiледi», «адам құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады». Бұл нормалардың мазмұнынан келiп шығатыны, адам құқықтары мен бостандықтарына мемлекет Конституцияда және соған сәйкес келетiн нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген шектерде кепiлдiк бередi, және осы құқықтар мен бостандықтарды iске асырудың шарттары мен тәртiбiн белгiлейтiн заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеп, қабылдау кезiнде негiз етiп алынады (Конституциялық Кеңестiң 1996 жылғы 28 қазандағы № 6/2 және 2007 жылғы 18 сәуiрдегi № 4 қаулылары).
Мемлекеттiң адамға қатысына байланысты Конституция жария еткен ережелер Республикада адамның және азаматтың мәртебесiн құқықтық реттеудiң барлық аспектiлерiн шешудiң алғышарты болып табылады. Негiзгi Заңда адамның, оның құқықтары мен бостандықтарының ең қымбат қазына деп танылуы, конституциялық түрде ұйымдасқан қоғамның негiзiн құрайтын және әркiмге өзiн-өзi қалай ұстауын заң шеңберiнде таңдауына заңды түрде танылған және мемлекет қорғайтын мүмкiндiк беретiн конституциялық құрылыстың түбегейлi принципi болып табылады.
Адамның құқық субъектiсi ретiнде танылу құқығына кепiлдiк бере отырып, Конституция оған өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға мүмкiншiлiк бередi (13-баптың 1-тармағы).
Республика Конституциясының «Адам және азамат» деп аталатын II бөлiмiнде баянды етiлген адамның және азаматтың негiзгi құқықтары мен бостандықтары, солардың iшiнде құқық субъектiсi ретiнде танылу құқығы (13-баптың 1-тармағы), өмiр сүруге құқығы (15-баптың 1-тармағы), жеке басының бостандығына құқығы (16-баптың 1-тармағы), қадiр-қасиетiне қол сұғылмауына құқығы (17-баптың 1-тармағы), сөз еркiндiгi (20-баптың 1 және 2-тармақтары) және басқалары, әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады және олардан ешкiм айыра алмайды (12-баптың 2-тармағы), ал 13-баптың 1-тармағымен, 15-баптың 1-тармағымен, 16-баптың 1-тармағымен және 17-баптың 1-тармағымен көзделген құқықтар мен бостандықтар, оның үстiне, – ешбiр жағдайда да шектелмеуге тиiс (Конституцияның 39-бабының 3-тармағы). Оларға жеке тұлғаның ерiк бостандығын және содан келiп шығатын iс-әрекеттерiнiң дербестiгiн тану негiз етiп алынған. Тиiсiнше, табиғи жаратылысынан осындай құқықтар мен бостандықтарға ие адам және азамат оларға өз қалауынша иелiк ете алады. Аталған Негiзгi Заң нормаларына олардың бiрыңғайлығы мен жүйелiк тұтастығы тұрғысында жасалған талдаудан келiп шығып, қаралып отырған өтiнiш нысанына қатысты қолданыста бұл әркiмнiң өз өмiрi мен денсаулығына еркiн түрде (соның iшiнде өзiне өзi зиян келтiру секiлдi нысанында да), егер ол конституциялық және заңмен жүктелген өзге де мiндеттердi атқарудан жалтарумен байланысты болмаса, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбаса және конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтiрмесе (Конституцияның 12-бабының 5-тармағы, 34-бабының 1-тармағы және 36-бабы), иелiк етуге хақылы екендiгiн бiлдiредi.
2. Қоғамнан оқшаулау жағдайында өмiр сүру үшiн енгiзбесе болмайтын шектеулердi ескере отырып, бас бостандығынан айрылған адамдар Қазақстанда Конституцияда және Республика таныған халықаралық-құқықтық құжаттарда кепiлдiк берiлген барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, бұл адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкес келедi. Бiрiккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1990 жылғы 14 желтоқсандағы
45/III резолюциясымен қабылданған, Қамаудағыларға қараудың негiзгi принциптерiнiң 5-бабына сәйкес, түрмеге қамауға байланысты анық қажет болатын шектеулердi қоспағанда, қамалғандардың бәрi Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiде және Бiрiккен Ұлттар Ұйымының өзге де құжаттарында баяндалған адам құқықтары мен түбегейлi бостандықтарынан пайдаланады.
Республика Конституциясы сөз еркiндiгiн жариялайды және оған кепiлдiк бередi (20-баптың 1 және 2-тармақтары), бұл, еркiн ақпарат алу және тарату құқығымен қатар, еркiн пiкiр бiлдiрудi көздейдi. Бiрiккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (XXI) резолюциясымен қабылданып, Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 қарашадағы № 91-III Заңымен ратификацияланған және Конституцияның 4-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстанда қолданылатын құқықтың құрамдас бөлiгi болып табылатын, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiнiң 19-бабының 2-тармағына сай, «әрбiр адам өз пiкiрiн еркiн бiлдiруге құқылы; бұл құқық мемлекеттiк шекараларға қарамастан кез келген ақпараттар мен идеяларды еркiн iздеу, тауып алу және оларды өз қалауынша таңдап алған құралдар арқылы ауызша, жазбаша немесе баспасөз арқылы немесе көркемдiк бейнелеу формалары түрiнде тарату бостандығын да қамтиды». Бұл ретте, Еуропадағы қауiпсiздiк және ынтымақтастық жөнiндегi ұйымға қатысушы мемлекеттердiң көбi ұстанатын халықаралық стандарттар, Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөнiндегi комитетiнiң, адамның негiзгi құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы халықаралық құқықтық актiлердiң орындалуын қамтамасыз етушi өзге де органдардың практикасы адамның өз пiкiрiн бiлдiруiнiң нысандарын, егер оның пiкiрiн бiлдiруге елеулi түрде бағытталған болса, онда қарсылық мiнез бiлдiруiн де қоса отырып, кеңiнен қарастырады.
Бұл орайда Конституциялық Кеңес, дене мүшелерiн зақымдау пiкiр (қарсылық) бiлдiрудiң нысаны болып табылуы және бас бостандығынан айрылған адамдардың өз құқықтарын қорғауының тәсiлi ретiнде қарастырылуы мүмкiн деп пайымдайды. Мұндай жағдайларда дене мүшелерiн зақымдағаны үшiн жауаптылыққа тартуды, Негiзгi Заңның 20-бабымен кепiлдiк берiлген сөз еркiндiгiнiң құрамдас бөлiгi болып табылатын пiкiрiн еркiн бiлдiру құқығын шектеу деп бағалаған жөн.
Адамның және азаматтың ең маңызды құқықтары қатарына адамның қадiр-қасиетiне қол сұғылмау құқығы жатады (Республика Конституциясының 17-бабының 1-тармағы) ол ешбiр жағдайда да шектелмеуге тиiс (Негiзгi Заңның 39-бабының 3-тармағы). Бiрiккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1975 жылғы 9 желтоқсандағы 3452 (XXX) резолюциясымен қабылданған, Адамдардың бәрiн азаптаудан немесе олардың қадiр-қасиетiн қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездiк жолмен жәбiрлеудiң немесе жазалаудың түрлерiнен қорғау туралы декларацияға сәйкес, азаптау немесе адамдардың қадiр-қасиетiн қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездiк жолмен жәбiрлеудiң немесе жазалаудың түрлерi секiлдi кез келген әрекет адамның қадiр-қасиетiн қорлау, Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Жарғысын және Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясын бұзу болып табылады. Осыған байланысты, адамның қадiр-қасиетiне қол сұғылмауы туралы конституциялық құқық азаптауға, зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездiк немесе адамдық қадiр-қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға салынатын тыйыммен толықтырылады (Конституцияның 17-бабының 2-тармағы), бұл адамның қадiр-қасиетiне қол сұғылмауына құқығы бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын адамдарға да қолданылатынын айғақтайды.
Конституциялық iс жүргiзу материалдарынан көрiнiп тұрғанындай, бас бостандығынан айыруға сотталғандарды және қамаудағы өзге де адамдарды ұстау жағдайлары, жалпы адамзат құндылықтарының басымдығына, адамдық қадiр-қасиет қорланбауына берiлетiн кепiлдiктер жүйесiн қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық заңнама талаптарына әр кезде де жауап бере бермейдi.
Осыны негiзге ала отырып, Қылмыстық Кодекстiң 361-бабы бiрiншi және төртiншi бөлiктерiнiң конституциялылығын тексерген кезде, осы әрекеттер барысында адам өзiне өзi зиян келтiрiп, өзге адамдарға қатысты күш қолданылмайтын не өзге де заңсыз әрекеттер жасалмайтын дене мүшелерiн зақымдау секiлдi құбылыстың сипатын ескере отырып, Конституциялық Кеңес, оны қарсылық бiлдiрудiң соңғы нысаны ретiнде қоғамнан оқшауланған адамдардың өз қадiр-қасиетiн қорғауының тәсiлi болуы мүмкiн деп есептейдi (Конституцияның 13-бабының 1-тармағы). Осыған байланысты, дене мүшелерiн зақымдауға қылмыстық сипат беру арқылы, бас бостандығынан айрылғандардың өз құқықтары мен бостандықтарына деген құқығын қорғау мүмкiншiлiгiн шектеуге, мейлi заңмен болсын, Негiзгi Заңның 39-бабы 1-тармағының талаптары бұлжытпай сақталғанда жол берiледi.
3. Республика Конституциясының 12-бабының 2-тармағына сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары «заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуын анықтайды». 2003 жылғы 10 маусымдағы № 8 қаулыда бiлдiрiлген Конституциялық Кеңестiң құқықтық көзқарасына сай, «бұл аталған ереже құқықтық мемлекеттiң негiзгi белгiлерiнiң бiрi ретiнде Қазақстанда қолданылатын құқықтың тұжырымдамалық негiзi болып табылады». Адам құқықтары мен бостандықтары заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуын анықтайды деген ереженi, Конституция жариялаған адам құқықтары мен бостандықтары осы құқықтар мен бостандықтарды iске асырудың шарттары мен тәртiбiн белгiлейтiн заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеп, қабылдау кезiнде негiз етiп алынады деген мағынада түсiну керек (Конституциялық Кеңестiң 1996 жылғы 28 қазандағы № 6/2 және 2007 жылғы 18 сәуiрдегi № 4 қаулылары).
Бұл ретте адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтiн заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және әкеп соқтыратын салдары болжаулы болуға тиiс, яғни оның нормалары жеткiлiктi дәрежеде анық тұжырымдалып және заң ережелерiн өзiнше пайымдау мүмкiндiгiн жоққа шығара отырып, заңдылы мiнез-құлықты заңсыздығынан мейлiнше айқындықпен ажыратуға мүмкiндiк беретiн түсiнiктi өлшемдерге негiзделуге тиiс.
Бұл орайда Республика Үкiметi, Парламентi Мәжiлiсi, Бас прокуратурасы, Жоғарғы Соты өкiлдерiнiң, сондай-ақ өзге де конституциялық iс жүргiзуге қатысушылардың пiкiрiнше қылмыстық заңның қаралып отырған нормасы бұл жазылған талаптарға толық жауап бермейдi, жетiлмеген және құқық қолдануда қиыншылық туғызады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 361-бабының бiрiншi бөлiгiне жасалған қисындық-мазмұндық талдау көрсеткенiндей, заң шығарушы, «адамдар тобының дене мүшелерiн зақымдауы»,
«қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететiн мекеме», «қалыпты қызмет тәртiбiн тұрақсыздандыру», «заңды қызметiне кедергi жасау» деген ұғымдарды пайдалана отырып, олардың заңдық тұрғыдағы дәл анықтамасын бермеген (осы терминдердiң мазмұнын ашпаған), ал бұл қылмыс құрамының белгiлерiн толық және бiржақты бөлiп-ажыратуға мүмкiндiк бермейдi. Бұл құқықтық норманың диспозициясынан қылмыс субъектiсiнiң дене мүшелерiн зақымдау арқылы, яғни тек өзiне өзi зиян келтiре отырып, басқа адамдарға қатысты күш қолданбай немесе күш қолданумен қорқытпай, объективтi түрде қалайша қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз етет